عَن أَمِیرِ الْمُؤمِنِینَ عَلِیٍّ (علیه السلام) قَالَ: «… مِنَ التَّوْفِیقِ حِفْظُ التَّجْرِبَةِ …».1
از حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) نقل شده که فرمودند: «… حفظ تجربهها بخشى از موفقیت است …».
امام علی (علیه السلام) در یکی دیگر از پندهای خویش بهنکته مهم تجربههای افراد اشاره مىفرمایند. منظور از تجربه در اینجا مفهوم عام آن است که هم تجربههاى شخصى و هم تجارب دیگران را شامل مىشود و تعبیر به «مِنَ التَّوفِیقِ» اشاره به این است که انسان قسمت مهمى از موفقیت خود را در کارها، از تجربههاى پیشین خود و تجارب دیگران استفاده مىکند.
در واقع انباشته شدن تجربهها بر یکدیگر، سبب موفقیت در تمام زمینههاى علمى، سیاسى، اجتماعى و اخلاقى است و آنکس که خود را از تجربههاى دیگران بىنیاز بداند و به تجربههاى پیشین خود اعتنا نکند، بهیقین گرفتار شکستهاى پىدرپى خواهد شد. اساساً بعضى از علوم و دانشها بر اساس تجربه پیشرفت کرده که بههمین دلیل، نام علوم تجربى هم بر آنها نهادهاند. بهعنوان مثال، از کجا طبیب مىداند که فلان دارو براى فلان بیمارى مؤثر است؟ آیا جز از تجربههاى خویش و تجربههاى دیگران استفاده کرده است؟ امروز آزمایشگاهها که از ابزار مهم تجربه است، در سراسر دنیا در علوم مختلف برپا است و اینها تفسیر روشنى بر کلام امام (علیه السلام) است که مىفرمایند: حفظ تجربهها بخش مهمى از موفقیت را تشکیل مىدهد. قرآن مجید بخش عظیمى از تاریخ اقوام پیشین را براى مسلمانان شرح داده است که فلسفه آن، همان استفاده کردن از تجربه زندگى پیشینیان است. قرآن گاه مىفرماید: بروید آثار گذشتگان را در نقاط مختلف زمین ببینید و عبرت بگیرید.
اما واژه «توفیق» در استعمالات روایات دو معنا دارد: یک معناى آن؛ همان موفقیت در کارها است که در نکته حکیمانه بالا به آن اشاره شده و معناى دیگر آن، آماده شدن وسائل؛ اعم از معنوى و مادى است و اینکه دعا مىکنیم: خدایا! ما را براى کارهاى خیر، توفیق عنایت کن؛ یعنى وسایل آن را اعم از روحانى و جسمانى، فراهم نما. بهیقین آنچه در اختیار ما است، باید خودمان فراهم سازیم و آنها را که از اختیار ما بیرون است، باید از خدا بخواهیم و این دو معنا، بهیک حقیقت باز مىگردند؛ یعنى هر دو توفیقات الهى و حفظ تجربهها، سبب موفقیت است. در روایات اسلامى درباره اهمیت تجربه تعبیرات بسیار جالبى دیده مىشود. از جمله در حدیثى از امام امیرمؤمنان (علیه السلام) نقل شده که مىفرمایند: «الْعَقْلُ حِفْظُ التَّجارُبِ»؛2 «عقل همان حفظ تجربهها است». یا در جاى دیگری میفرمایند: «اَلْعَقْلُ غَریزَةٌ تَزیدُ بِالْعِلْمِ بِالتَّجارُبِ»؛3 «عقل غریزهاى (الهى) است که با علم و دانش و تجربه افزایش مىیابد».
جالب اینکه استفاده کردن از تجارب پیشینیان؛ مخصوصاً براى زمامداران و سیاستمداران از اهم امور است، تا آنجا که امام صادق (علیه السلام) در روایتی مىفرمایند: «لا یَطْمَعَنَّ … وَ لا الْقَلیلُ التَّجْرِبَةِ الْمُعْجِبُ بِرَأْیِهِ فی رِئاسَة»؛4 «افراد کم تجربه که تنها به آراى خود تکیه مىکنند، هرگز در ریاست موفق نخواهند شد». امام علی (علیه السلام) با تکیه بر اهمیت استفاده از تجربهها در حدیثی با قاطعیت مىفرمایند: «وَ مَنْ لَمْ یَنْفَعْهُ اللهُ بِالْبَلاءِ وَ التَّجارُبِ لَمْ یَنْتَفِعْ بِشَیء مِنَ الْعِظَةِ»؛5 «آنکس که خدا او را بهوسیله آزمونها و تجربهها بهرهمند نسازد، از هیچ پند و اندرزى سود نخواهد برد». آنحضرت همچنین در عهدنامه مالک اشتر بر این امر تأکید فرموده و خطاب بهمالک اشتر در مورد انتخاب کارمندان و ادارهکنندگان حکومت، مىفرمایند: «وَ تَوَخّ مِنْهُمْ أهْلَ التَّجْرِبَةِ وَ الْحَیاءِ مِنْ أهْلِ الْبُیُوتاتِ الصّالِحَةِ وَ الْقِدَمِ فِى الاْسْلامِ …»؛6 «… و از میان آنها افرادى را برگزین که داراى تجربه و پاکى روح باشند و از خانوادههاى صالح و پیشگام و باسابقه در اسلام باشند».
*******************