حدیث روز {301}

«پندهای حکیمانه (6)»

عَن أَمِیرِ الْمُؤمِنِینَ عَلِیٍّ (علیه السلام)‏ قَالَ: «... مِنَ التَّوْفِیقِ حِفْظُ التَّجْرِبَةِ ...».1 از حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) نقل شده که فرمودند: «... حفظ تجربه‌ها بخشى از موفقیت است ...».

عَن أَمِیرِ الْمُؤمِنِینَ عَلِیٍّ (علیه السلام)‏ قَالَ: «… مِنَ التَّوْفِیقِ حِفْظُ التَّجْرِبَةِ …».1

از حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) نقل شده که فرمودند: «… حفظ تجربه‌ها بخشى از موفقیت است …».

امام علی (علیه السلام) در یکی دیگر از پندهای خویش به‌نکته مهم تجربه‎های افراد اشاره مى‎فرمایند. منظور از تجربه در این‎جا مفهوم عام آن است که هم تجربه‎هاى شخصى و هم تجارب دیگران را شامل مى‎شود و تعبیر به «مِنَ التَّوفِیقِ» اشاره به این است که انسان قسمت مهمى از موفقیت خود را در کارها، از تجربه‎هاى پیشین خود و تجارب دیگران استفاده مى‎کند.

در واقع انباشته شدن تجربه‎ها بر یک‎دیگر، سبب موفقیت در تمام زمینه‎هاى علمى، سیاسى، اجتماعى و اخلاقى است و آن‎کس که خود را از تجربه‎هاى دیگران بى‎نیاز بداند و به تجربه‎هاى پیشین خود اعتنا نکند، به‎یقین گرفتار شکست‌هاى پى‎درپى خواهد شد. اساساً بعضى از علوم و دانش‎ها بر اساس تجربه پیشرفت کرده که به‌همین دلیل، نام علوم تجربى هم بر آن‌ها نهاده‎اند. به‎عنوان مثال، از کجا طبیب مى‎داند که فلان دارو براى فلان بیمارى مؤثر است؟ آیا جز از تجربه‎هاى خویش و تجربه‎هاى دیگران استفاده کرده است؟ امروز آزمایشگاه‎ها که از ابزار مهم تجربه است، در سراسر دنیا در علوم مختلف برپا است و این‎ها تفسیر روشنى بر کلام امام (علیه السلام) است که مى‎فرمایند: حفظ تجربه‎ها بخش مهمى از موفقیت را تشکیل مى‎دهد. قرآن مجید بخش عظیمى از تاریخ اقوام پیشین را براى مسلمانان شرح داده است که فلسفه آن، همان استفاده کردن از تجربه زندگى پیشینیان است. قرآن گاه مى‎فرماید: بروید آثار گذشتگان را در نقاط مختلف زمین ببینید و عبرت بگیرید.

اما واژه «توفیق» در استعمالات روایات دو معنا دارد: یک معناى آن؛ همان موفقیت در کارها است که در نکته حکیمانه بالا به آن اشاره شده و معناى دیگر آن، آماده شدن وسائل؛ اعم از معنوى و مادى است و این‎که دعا مى‎کنیم: خدایا! ما را براى کارهاى خیر، توفیق عنایت کن؛ یعنى وسایل آن را اعم از روحانى و جسمانى، فراهم نما. به‎یقین آن‎چه در اختیار ما است، باید خودمان فراهم سازیم و آن‎ها را که از اختیار ما بیرون است، باید از خدا بخواهیم و این دو معنا، به‌یک حقیقت باز مى‎گردند؛ یعنى هر دو توفیقات الهى و حفظ تجربه‎ها، سبب موفقیت است. در روایات اسلامى درباره اهمیت تجربه تعبیرات بسیار جالبى دیده مى‎شود. از جمله در حدیثى از امام امیرمؤمنان (علیه السلام) نقل شده که مى‎فرمایند: «الْعَقْلُ حِفْظُ التَّجارُبِ»؛2 «عقل همان حفظ تجربه‎ها است». یا در جاى دیگری می‎فرمایند: «اَلْعَقْلُ غَریزَةٌ تَزیدُ بِالْعِلْمِ بِالتَّجارُبِ»؛3 «عقل غریزه‎اى (الهى) است که با علم و دانش و تجربه افزایش مى‎یابد».

جالب این‎که استفاده کردن از تجارب پیشینیان؛ مخصوصاً براى زمام‎داران و سیاست‎مداران از اهم امور است، تا آن‎جا که امام صادق (علیه السلام) در روایتی مى‎فرمایند: «لا یَطْمَعَنَّ … وَ لا الْقَلیلُ التَّجْرِبَةِ الْمُعْجِبُ بِرَأْیِهِ فی رِئاسَة»؛4 «افراد کم تجربه که تنها به آراى خود تکیه مى‎کنند، هرگز در ریاست موفق نخواهند شد». امام علی (علیه السلام) با تکیه بر اهمیت استفاده از تجربه‎ها در حدیثی با قاطعیت مى‎فرمایند: «وَ مَنْ لَمْ یَنْفَعْهُ اللهُ بِالْبَلاءِ وَ التَّجارُبِ لَمْ یَنْتَفِعْ بِشَیء مِنَ الْعِظَةِ»؛5 «آن‎کس که خدا او را به‎وسیله آزمون‎ها و تجربه‎ها بهره‏مند نسازد، از هیچ پند و اندرزى سود نخواهد برد». آن‎حضرت هم‎چنین در عهدنامه مالک اشتر بر این امر تأکید فرموده و خطاب به‎مالک اشتر در مورد انتخاب کارمندان و اداره‎کنندگان حکومت، مى‎فرمایند: «وَ تَوَخّ مِنْهُمْ أهْلَ التَّجْرِبَةِ وَ الْحَیاءِ مِنْ أهْلِ الْبُیُوتاتِ الصّالِحَةِ وَ الْقِدَمِ فِى الاْسْلامِ …»؛6 «… و از میان آن‎ها افرادى را برگزین که داراى تجربه و پاکى روح باشند و از خانواده‎هاى صالح و پیشگام و باسابقه در اسلام باشند».

*******************

  1. شریف الرضى، محمد بن حسین‏، نهج البلاغه، محقق / مصحح: فیض الإسلام‏، سید علی نقی، ص 506، ناشر: هجرت‏، چاپ اول، قم‏، 1414 ق.
  2. ابن شعبه حرانى، حسن بن على‏، تحف العقول‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، ص 80، ناشر: جامعه مدرسین‏، چاپ دوم، قم، 1404 ق / 1363 ش.
  3. نهج البلاغه، ص 402.
  4. صدوق، محمد بن على، خصال‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، ج 2، ص 434، ناشر: جامعه مدرسین، ‏ چاپ اول‏، قم، 1362 ش.
  5. نهج البلاغه، ص 254.
  6. همان، ص 435.