نهضت مسکن در قم؛ میان رویای یک‌طبقه‌‎سازی و آسیب آپارتمان‌نشینی

پروژه کلان نهضت ملی مسکن در حالی مراحل پایانی پالایش متقاضیان خود در قم را پشت سر می‌گذارد که مطرح‌شدن احتمال تغییر در رویکرد آن و سوق به سمت توسعه افقی و یک طبقه‌سازی با نظرات موافق و مخالف کارشناسان همراه شده و هم‌زمان در بین متقاضیان نیز طرفداران خاص خود را دارد.

پروژه کلان نهضت ملی مسکن در حالی مراحل پایانی پالایش متقاضیان خود در قم را پشت سر می‌گذارد که مطرح‌شدن احتمال تغییر در رویکرد آن و سوق به سمت توسعه افقی و یک طبقه‌سازی با نظرات موافق و مخالف کارشناسان همراه شده و هم‌زمان در بین متقاضیان نیز طرفداران خاص خود را دارد.

اصغر شهبازی: طرح نهضت ملی مسکن یکی از پروژه‌های کلان در سطح کشور است که طبق برنامه‌ریزی دولت برای احداث ۴ میلیون واحد، امید به خانه‌دار شدن را در بیش از ۱۳ میلیون نفر از جمعیت کشور زنده کرده است و طبق نظر مساعد وزارت راه و شهرسازی و شورای عالی شهرسازی و معماری کشور قرار بر این است که قم یکی از استان‌هایی باشد که طرح آزمایشی یک طبقه سازی در آن، در صورت نهایی شدن طرح، اجرا شود.

مشکلات و آسیب‌های آپارتمان‌نشینی در کنار برخی از مزایای آن و همچنین ویژگی‌های خاص خانه‌های یک طبقه و حیاط دار در کنار نگرانی‌هایی پیرامون توجیه فنی و امکان اجرایی آن، این روزها محل بحث و گفت‌وگوی بسیاری از مردم و همچنین کارشناسان و تصمیم گیران محلی است تا تصمیم نهایی در خصوص نحوه اجرای طرح نهضت ملی مسکن مشخص شود.

موافقان توسعه عمودی شهر و مخالفان یک طبقه سازی با تاکید بر ناسازگاری و غیرقابل تطابق بودن برخی طرح‌های یک‌طبقه‌سازی در قالب پروژه‌های انبوه‌سازی مسکن در شهرهای دیگر در استان قم، بر این باورند که اولا کشور با کمبود مسکن روبه‌رو نیست بلکه مشکل مسکن از مهاجرت بالای مردم از مناطق کم برخوردار به شهرهای بزرگ ناشی شده است و آن هم به‌صورتی که بخشی از خانه‌های شهرهای کوچک خالی از سکنه است و در کنار آن، بر این نکته نیز تاکید دارند که در حال حاضر بخش عمده‌ای از بافت شهری قم که از قضا بافت تاریخی است به‌صورت یک‌طبقه‌سازی و خانه‌های یک طبقه حیاط دار است و بهتر است انرژی و منابع محدود صرف حفظ، مرمت و نگهداری آن‌ها شود و از تخریب و آپارتمان‌سازی در این لکه‌ها جلوگیری به عمل آید.

موافقان آپارتمان‌سازی همچنین از سوداگری زمین در صورت اجرای طرح یک‌طبقه‌سازی هشدار می‌دهند و با توجه به محدودیت‌های زیرساختی آن را فاقد توجیه و قدرت اجرایی می‌دانند و احداث تدریجی خانه های یک طبقه را نیز مقدمه‌ای بر نادیده گرفته شدن مقررات ملی ساختمان و استحکام ناایمن بناها قلمداد می‌کنند که ممکن است چند سال دیگر یک بافت نیمه مخروبه را به شهر قم تحمیل کند.

در مقابل، موافقان طرح ویلاسازی (خانه یک طبقه حیاط دار) از سازگاری آن با فرهنگ و سبک زندگی ایرانی و اسلامی به‌عنوان یکی از مزیت‌های غیرقابل‌اغماض آن یاد می‌کنند و سرعت عمل به تعهدات و تحویل به متقاضی، کاهش هزینه‌های احداث بنا و زیرساخت، امکان مردمی سازی (معماری مشارکتی)، سهولت در امکان تامین زمین و افزایش میزان رضایت اجتماعی را از مولفه های مهم توسعه افقی ذکر می‌کنند.

به باور حامیان یک‌طبقه‌سازی در طرح نهضت ملی مسکن، تسهیل مهاجرت معکوس و حفظ توازن در آمایش سرزمین و اصلاح تراکم، امنیت و سازگاری با پدافند غیرعامل، امکان تامین مالی متنوع و غیر وابسته به منابع دولتی، مطلوبیت هزینه‌های نگهداری و تعمیرات، هم‌افزایی با سایر مسائل و عدم بخشی نگری (غیر خوابگاهی شدن پروژه‌های نهضت ملی)، هماهنگی با سیاست‌های حوزه خانواده و جمعیت، امکان پوشش افراد فاقد توان شرکت در طرح نهضت ملی، امکان تداوم برای نسل‌های آینده و سرزندگی و کیفیت شهری را از دیگر شاخص‌های آن یاد می‌کنند.

نقش مهاجرت در کمبود مسکن

سید ابوالحسن فاطمی کارشناس ارشد معماری و عضو سازمان نظام‌مهندسی قم در همین زمینه در گفتگو با ایرنا، بیان کرد: به نظر بنده در کشور مشکل عمده‌ای از نظر تعداد مسکن وجود ندارد چه اینکه بر اساس آخرین سرشماری در سال ۹۵ به ازای ۲۵ میلیون خانوار حدود ۲۵.۵ میلیون واحد مسکونی وجود دارد. بلکه مشکل عمده مربوط است به جابجایی‌های عظیم و مهاجرت‌های وسیعی که از روستاها و شهرهای مناطق کم برخوردار با بیکاری بالا و مشکلات زیست‌محیطی به شهرهای بزرگ و مراکز اشتغال است به‌صورتی که در مناطق مهاجرفرست خانه‌ها خالی مانده و در مناطق مهاجرپذیر با کمبود مسکن مواجه می‌شویم و در ابتدا باید به حل این نامعادله همت گماشت.

وی افزود: لازم به ذکر است ساخت طرح‌های مسکن در دولت‌های مختلف از مسکن مهر گرفته تا مسکن اقدام ملی و طرح کنونی نهضت ملی مسکن به خاطر مقابله با توسعه بی‌رویه مساحت شهری، در هیچ‌یک از کلان‌شهرهای کشور صورت نگرفته و متقاضیان به شهرهای مجاور یا شهرهای جدید هدایت‌شده‌اند. اما استثنائا این توسعه در کلان‌شهر قم به‌صورت متصل پیش‌بینی‌شده و می‌شود که در جای خود این اصرار بر توسعه کمی و جمعیتی در شهری که در وضع موجود از کمبود امکانات و زیرساخت‌های مختلف از جمله آب، فاضلاب و حمل‌ونقل عمومی و غیره در رنج است جای تامل و سوال دارد.

فاطمی یادآور شد: درحالی‌که مراجع مربوط، به‌صورت روزمره در پی افزایش تراکم ساختمانی شهر قم و حذف پهنه‌های یک‌طبقه‌ای و تک خانواری به‌عناوین‌مختلف هستند، سخن گفتن از ایجاد بافت جدید تک طبقه ای عجیب است. زمانی تمامی ساختمان‌های قم به‌صورت تک طبقه ای بودند و اکثریت قاطعی از آن‌ها هنوز هم به این حالت هستند و زندگی در آن‌ها به صورتی جریان دارد که مدنظر پیشنهاد دهندگان محترم طرح تک طبقه سازی است.

اولویت حفظ بافت تاریخی برساخت پهنه جدید یک طبقه ای

عضو سازمان نظام‌مهندسی قم تصریح کرد: بهتر است که همّ خود را مصروف حفظ پهنه‌های باقی‌مانده یک طبقه ای نماییم و نیز به دفاع از حفظ بافت تاریخی شهر که اصیل‌ترین شکل سکونت یک طبقه ای هست، برخیزیم که همه‌روزه مورد هجوم گروه‌هایی قرار دارد که به عناوین و از جایگاه‌های مختلف سعی در تخریب و آپارتمان‌سازی در آن دارند.

وی اضافه کرد: نظر به سوابقی که از مطالعه طیف افرادی که هم‌اکنون در مسکن مهر ساکن هستند و سوداگری‌های صورت گرفته بر روی آن (علیرغم همه ممنوعیت‌های قانونی) وجود دارد، جای هیچ شک و شبهه‌ای باقی نمی‌ماند که واگذاری زمین، سوداگری در بازار زمین و مسکن را بشدت رواج خواهد داد و درنهایت درصد بالایی از این اراضی قبل از اینکه به خانه برای اقشار کم برخوردار تبدیل شوند در بازار سوداگری دست‌به‌دست می‌شوند.

فاطمی تاکید کرد: مزایای خانه یک‌طبقه‌ای نسبت به آپارتمان در زمینه آسایش خانواده و پرورش فرزندان انکارناپذیر است. اما توسعه‌های مسکونی به‌هیچ‌وجه امری ساده یا تک‌بعدی نیستند و با اقتصاد، امنیت، قابلیت‌های سرزمینی، دسترسی و حمل‌ونقل، خدمات زیربنایی، مصرف منابع و انرژی و غیره پیوند عمیقی دارند که از قضا در این موارد کفه ترازو به نفع خانه‌های ویلایی نیست.

عضو سازمان نظام‌مهندسی قم ادامه داد: طرح مدونی تاکنون در زمینه پروژه احداث خانه‌های یک‌طبقه‌ای در نهضت ملی مسکن مشاهده نشده و نمونه‌هایی که به‌عنوان طرح‌های موفق در شهرهای کوچک خراسان جنوبی ارائه می‌شوند هیچ شباهتی به ویژگی‌های کلان‌شهر مهاجرپذیری مانند قم ندارد.

معماری تدریجی و آسیب‌های احتمالی

وی خاطرنشان کرد: ایده‌هایی همچون معماری تدریجی که موافقان بیان می‌کنند اول ۴۰ متر خانه بسازند و بعد ۲۰ متر به آن اضافه کنند و به همین ترتیب تا بعد از چند سال خانه به ۱۵۰ متر برسد ایده خطرناکی است که در حیطه قوانین نظام کنترل ساختمان از بحث طراحی تا نظارت و اجرا در چهار رشته معماری، سازه، برق و تاسیسات مکانیکی و استفاده از مصالح استاندارد با مشکلات بسیاری مواجه است و در ترکیب با بحث تخلفات ساختمانی، خطر واقعی تولید یک بافت شهری نیمه مخروبه با استحکام ناکافی را همراه خواهد داشت و به نظر می‌رسد در پس چنین پیشنهادهایی بیشتر متاثر شده از فضای مبهم مشکلات تامین مالی پروژه نهضت ملی مسکن است.

فاطمی بیان داشت: مصرف انرژی در آپارتمان‌ها به خاطر کف‌ها و سقف‌های مشترک بسیار کمتر از انواع یک‌طبقه‌ای است و مصرف آب به خاطر شستشوی حیاط و آبیاری باغچه در خانه‌های ویلایی بسیار بیشتر است در این زمینه پیشنهاد می‌شود به آمار مربوطه که توسط شرکت آب تهیه می‌گردد رجوع شود. بدیهی است حتی اگر زمانی جامعه و دولت به آن سطح از آگاهی برسد که درصدد استفاده از آب خاکستری و استحصال آب باران برآید قطعا این کار به‌صورت متمرکز و در قالب مجتمع‌های مسکونی تحقق‌پذیرتر و پربازده‌تر خواهد بود.

وی ابراز داشت: با توجه به رشد روزافزون تقاضای مهاجرت به شهر قم و نیز فرهنگ و سابقه موجود قابل‌تصور است که بافاصله‌ای ۲۰ تا ۳۰ ساله شاهد افزایش مجدد تراکم مناطق یک‌طبقه‌ای احداثی و دور شدن از بافت اولیه باشیم که ناشی از انباشته شدن تقاضای ساکنین برای افزودن طبقاتی بر روی یک طبقه موجود یا تخریب و نوسازی همین خانه‌های ویلایی به‌صورت آپارتمان باشد و این مسئله که با توجه به رویه جاری تخلفات ساختمانی، عدم ثبات مقررات و تأثیرپذیری مسئولان از فشارهای مردمی به‌هیچ‌وجه دور از ذهن نیست.

فاطمی عنوان کرد: آخرین مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری که سیاست‌گذار توسعه‌های شهری در سطح کشور است و به ریاست وزیر راه و شهرسازی تشکیل می‌گردد و در هفته جاری ابلاغ گردیده در آن ذکرشده که شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در جلسه مورخ ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ خود، پیرو مباحث مربوط به تامین اراضی موردنیاز نهضت ملی مسکن و در ذیل سیاست‌های کلی دولت مبنی بر کاهش تراکم ناخالص شهرها و احداث واحد مسکونی در حداقل تراکم ساختمانی ممکن، بنا بر تاکید وزیر و رئیس شورای عالی به شرح زیر اتخاذ تصمیم کرد:

۱- در شهرهایی که الگوی تراکمی پهنه تراکمی غالب شهر بر اساس طرح مصوب ملاک عمل قطعات ویلایی یک و دوطبقه است، درصورتی‌که محدودیت زمین دولتی وجود ندارد و امکان تامین زیرساخت وجود دارد، واحدهای مربوط به نهضت ملی مسکن به‌صورت قطعات مستقل حیاط دار یک یا دوطبقه احداث شود.

۲- در سایر شهرهای کشور که متوسط تراکم ساختمانی شهر بیش از دوطبقه است، احداث بنا در مجتمع‌های مسکونی مربوط به نهضت ملی مسکن وفق تراکم ساختمانی پهنه تراکمی غالب شهر بر اساس طرح مصوب ملاک عمل صورت پذیرد.

به باور وی، ازآنجایی‌که پهنه تراکمی غالب شهر قم در طرح جامع و تفصیلی قطعات ویلایی یک یا دوطبقه نیست اختصاص چنین پهنه وسیعی به قطعات یک‌طبقه‌ای ازلحاظ پشتوانه قانونی نیز فاقد توجیه است.

فاطمی در پایان گفت: در خاتمه پیشنهاد بنده استفاده از ایده ساخت مسکن یک‌طبقه‌ای در شهرهای کوچک پیرامون شهر قم که پتانسیل لازم را دارند و نیز هدایت بخشی از منابع طرح نهضت ملی به سمت نوسازی بافت فرسوده شهری که از قضا همه ویلایی هستند؛ می‌باشد.