دغدغه های پیچیده و پررنگ ‌درباره بافت های فرسوده قم

گفت و گو از سید محمد حسین دریاباری

احیای بافت فرسوده عزم و اراده قوی همه دستگاه های مربوطه را می طلبد و به تنهایی توان هیچ نهادی نیست. اگر در رسیدگی به این بافت ها زمان را از دست دهیم دچار پیچیدگی هایی می شویم که دیگر نمی توان برای احیا کاری کرد.

روزنامه گویه به انعکاس خبرهای حوزه شهری به خصوص هسته ی مرکزی شهر و آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها اهتمام ویژه ای دارد و قرار است در هرشماره یک موضوع از مسائل شهری را با مدیریت آن حوزه تشریح  وتبیین کند تا گره ای از کار مدیریت شهری باز شود. در این شماره به سراغ سازمان بهسازی، نوسازی و زیباسازی اطراف حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها رفتیم و به گفتگو با مدیر سازمان، مهندس علی رضا خاکی نشستیم که در ادامه آن را می خوانید. ( قسمت اول)

گویه: حوزه فعالیت شما و زمینه های گوناگون آن و همچنین این که چه اتفاقاتی با زیباسازی اطراف حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها که قرار است صورت گیرد می افتد را تشریح بفرمایید ؟

ج – سازمان بهسازی، نوسازی و زیباسازی اطراف حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها از سال ۷۲ با هدف ساماندهی، شناسایی و رفع مشکلات فضاهای پیرامون حرم های مطهر کشور در مقیاس ملی، حداقل در دو شهر مشهد و قم تشکیل شد. از آن جایی که بسیاری از نیازها و اقدامات در محدوده ی حرم ها در مقیاس ملی می باشد و برای هماهنگی و برنامه ریزی جهت رفع مشکلات نیازمند توان تمام دستگاه های مدیریت شهری می باشد، این سازمان در سال 1372 و در شهر قم تشکیل شد که در ابتدا شروع به کار از ظرفیت مدیران ملی ( معاونیین وزارت های کشور و مسکن وشهرسازی وقت) و  بعد از چند سال شورای سازمان، به مدیران مرتبط استانی تغییر یافت  که در حال حاضر ریاست شورای سازمان با استاندار محترم  و دبیری شهرداری می باشد  که همان اهداف را پیگیری می نمایند.

سازمان بهسازی از بدو تاسیس، دو دوره ۱۰ ساله مشغول به دو پروژه ی بزرگ زیر ساختی در حوزه ی ساماندهی پیرامون حرم شد. اولین پروژه ، احداث مجتمع تجاری الغدیر به عنوان پشتوانه و منابع مالی برای اقدام پیرامون اطراف حرم باشد و بعد از آن احداث میدان بزرگ امام خمینی به عنوان بزرگترین  پروژه ی زیرساختی پیرامون حرم بود.

همان طور که می دانید تا قبل از بهره برداری از پارکینگ میدان بزرگ امام خمینی بزرگ ترین مشکل در پیرامون حرم بحث پارکینگ بود که با بهره برداری از ۲ هزار پارکینگ در آن محدوده تا به امروز تقریبا ساماندهی نسبی صورت گرفته و معضل گذشته را نداریم.

به این لحاظ ۱۰ سال دوم هم به نوعی سازمان مشغول احداث میدان بزرگ امام خمینی گردید که با ۱۴۰ هزار متر مربع ابنیه سازی در 5 طبقه زیر زمین که شامل  سه طبقه پارکینگ با ظرفیت 2000 خودرو ، دو طبقه خدمات زائر و تجاری  و روی سطح آن که به عنوان یک فضای تعاملات و برگزاری مناسبات  شهری که پیش بینی بزرگترین موتور خانه مرکزی شهر ، 16 دستگاه آسانسور، 24  دستگاه پله برقی و کلیه تجهیزات ایمنی وآتش نشانی تکمیل گردیده است و کماکان متناسب نیازهای روز در حال تکمیل و به روز رسانی می باشد. در پیرامون حرم مطهر، بزرگ ترین پروژه ی مدیریت شهری و ساختمان سازی، پروژه ی میدان امام خمینی بود که این حجم بنا کار بزرگی بود.

در دور جدید هیئت مدیره سازمان و حضور دکتر سقاییان نژاد،  رویکرد  برنامه ریزی، هماهنگی و اقدامات زیربنایی و بازآفرینی شهری  برای ساماندهی پیرامون حرم و بافت های فرسوده مرتبط به عهده ی این سازمان قرار گرفت. به این لحاظ و به منظور احداث پروژه های زیربنایی پیرامون حرم (مطابق تاکید  توافق هیئت مدیره شورای سازمان)  نیازمند، برنامه ریزی، مطالعات و شناخت پروژه های موثر بر این امر می بود که با توجه به گذشته سازمان تهیه شناخت و مطالعه در دستور کا سازمان قرار گرفت.

نکته بسیار مهم در این برنامه ریزی این است که حرم مطهر در دل بافت فرسوده قرار گرفته و به این لحاظ بسیاری از مشکلات پیرامون حرم مطهر ناشی از مشکلات بافت بوده و هر گونه اقدام در پیرامون آن ، در ابتدا و یا همزمان نیازمند بازآفرینی شهری بافت های پیرامونی می باشد و شاید به این لحاظ بازآفرینی شهری بافت های فرسوده میانی در شهر قم نسبت به سایر شهرها دارای ضرورت دوچندان می باشد.

می دانید که بازآفرینی بافت‌های فرسوده یکی از  دغدغه‌های اصلی دهه‌های اخیر مدیریت شهری است و هرچه زمان می گذرد این دغدغه پیچیده ‌تر و پررنگ ‌تر می‌شود.از آن جایی که ما در تعریف شهر می‌گوییم شهر یک موجود زنده است مانند این است که قسمتی از بدن ما درست کار نکند مطمئناً در بقیه اجزای بدن نیز تاثیر می گذارد و به آن آسیب خواهد زد برای همین دیگر  بافت‌های فرسوده صرفا یک مسله  کالبدی نبوده ( طبق تعریف شورای عالی شهر سازی کشور ) و ما در حال حاضر بیشتر با مسائل اجتماعی در این بافت ها مواجه هستیم.

بافت‌های فرسوده ۲۰ سالی است که در گفت و گو و بحث و در ادبیات شهرسازی وجود دارد تفاوتی که دارد این است قبلاً از بعد کالبدی شامل، ریزدانگی، نفوذ ناپذیری، عدم استحکام بنا،… تعریف می شد اما ما در بازنگری‌های جدید بحث‌هایی مثل فقر، مسائل اجتماعی مثل تشکیل کانون‌های نامتعارف در فضاهای شهری، محور گفتگو می باشد. معمولاً هسته ی اولیه شهرها بافت‌هایی‌اند که طی دهه‌های ۴۰ و ۵۰ شکل گرفته‌اند. در آن زمان الگوی شهرسازی با نیاز های امروز متفاوت تر بوده است. سپس شهرها توسعه یافتند و بافت فرسوده به علت جذابیت بافت های نوساز  ،خالی از سکنه شدند ، به علت دسترسی و نفوذپذیری خوب بافت های جدید و تامین سرانه های مناسب شهری  باعث گردید مردم از بافت فرسوده مهاجرت کنند. در نتیجه مسائل اجتماعی در بافت فرسوده پیچیده تر شد.

در شهرقم و به  علت وجود حرم در دل بافت فرسوده و علاقه حضور ساکنیین اصلی به این محلات و عدم مهاجرت ساکنیین خوشبختانه مانند سایر شهرها دچار آسیب های اجتماعی نبوده ایم و بیشتر دچار مسائل فرسودگی کالبدی بودیم و مسائل اجتماعی گریبان گیرمان نشده بود و به این لحاظ شاید بتوان گفت علت ورود کمتر مدیریت شهری به بازآفرینی بافت های فرسوده همین امر باشد.

در اکثر شهرهای دیگر مشکلات بافت های فرسوده دچار مباحثی مانند، مهاجرین غیر بومی ،  ناهنجاری اجتماعی، توزیع موادمخدر و… شده اند اما در قم این معمولا کمتر بوده و علتش آن است که معمولاً بافت‌های فرسوده پیرامون حرم مطهر هستند و ساکنان سعی کردند در این فضاها بمانند و اگر مهاجری هم در بافت ها بوده مهاجر، فرهنگی، طلاب و… بوده اند.

ولی عدم اهمیت به بازآفرینی شهری در برنامه ریزی های شهری قم در  دهه های گذشته زنگ خطری است با افزایش مشکلات و عدم تمایل ساکنیین به سکونت در این محلات ، شهر ما نیز دچار مشکلات سایر شهرها می گردد و در این صورت با توجه به شرایط اجتماعی و مذهبی و سیاسی حرم مطهر بازتاب این مشکلات نیز دو چندان خواهد بود.

بحران در بافت فرسوده قم پررنگ تر از شهرهای دیگر جلوه خواهد نمود

عدم تعریف متولی مشخص در باز آفرینی بافت های فرسوده از بزرگترین مشکلات این گستره های شهری می باشد. حل مسایل بافت فرسوده به عنوان قسمتی از شهر نیازمند حضور همه نهادها ی شهری می باشد. شهرداری، وزارت راه و شهرسازی ، استانداری، دستگاه های خدمات رسان هیچ کدام به تنهایی توان این کار را ندارند‌ واین امر تنها در گرو هماهنگی مدیریت شهری وتهیه برنامه های جامع و اقدام مشترک می باشد.

دراحیا بافت های فرسوده مهم ترین اصل شناخت مسئله و علت و عامل فرسوده گی می باشد.

دوباره بازمی گردیم به این مفهوم که شهر یک موجود زنده است پس اگر قسمتی از آن نامناسب کار کند ، قدم اول شناسایی علت درد و بیماری است و سپس درمان.

یکی از مهم ترین موضوع در رفع مشکلات و ساماندهی بافت های فرسوده شناسایی علت فرسودگی است و شناسایی علت فرسودگی، شهر به شهر و بافت به بافت و محله به محله می تواند با یکدیگر متفاوت باشد.

شاید در محله ای با ایجاد خدمات، انگیزه نوسازی ایجاد شود اما در محله ای دیگر با کارآفرینی و اشتغال زایی این انگیزه ایجاد شود. پس همه جا شهرداری ها  و دستگاه ها نمی توانند به تنهایی وارد شوند و همه جا هم دستگاه های اجتماعی مانند بهزیستی نمی تواند و نیاز به هماهنگی بین همه ی دستگاه ها وتهیه برنامه های جامع و اقدام مشترک  می باشد. پس مسئله ی اول در بافت فرسوده شناخت علت فرسودگی است.

ایجاد بسترهای محرک توسعه عامل مهم دیگر در بافت فرسوده

دومین کار در بافت های فرسوده ایجاد بسترهای محرک توسعه می باشد. ما حدود ۱۵۷۰ بافت فرسوده در قم داریم‌. آیا می توانیم در همه ی بافت ها مستقیما وارد پروژ های مداخله مستقیم  شویم ، بخریم، بکوبیم، بسازیم، این کارها چه میزان سرمایه در گردش و زمان نیاز دارد. اگردر بافت فرسوده وارد تملک شده و ساکنان آن مهاجرت کنند و از محل بروند و کسان دیگر به این بافت بیایند دیگر این محل، محل قبل نیست. محل از بین می رود و ما این تجربه را در نقاطی از کشور داشته و دیده ایم. نمونه ی آن، پروژه هایی  در تهران و سایرشهرها  است زیرا محله با ساکنان خودش آن محله است وبا افراد جدید دیگر محله قبل نمی شود و ممکن است مشکلات ادامه یابد.

برای نمونه اگر در محلی کمبود خدمات به فرسودگی دامن می زند می توان با احداث پارک قسمتی از کمبود ها را مرتفع و انگیزه ی نوسازی و احیا را ایجاد نمود ، سپس آن را با فعالیت نهادهای اجتماعی تسری داد. ممکن است در محلی نیاز به توانمند سازی و ایجاد بازارچه باشد و در این باره تجربه های بسیاری وجود دارد.

فرصت و تهدید عقب ماندگی در رسیدگی به بافت فرسوده قم

از این نظر که ما در احیای بافت های فرسوده عقب تر از کلانشهرهای دیگر هستیم فرصت و تهدید است. این فرصت است که تجربه کارهای دیگر شهرها را ببینیم و اشتباهات را مجددا انجام ندهیم و تهدید است که کمتر کار کردیم.

باز هم تاکید می کنم به واسطه ی سرزندگی بافت های فرسوده ی قم نسبت به کلانشهرهای دیگر، برخی مشکلات را ما نداریم اما به تدریج ناهنجاری هایی درحال شکل گیری هستند که باید اقدام کرد.

دفتر  تسهیل گری مهم ترین الگو در باز آفرینی بافت فرسوده

بهترین الگو در بافت های فرسوده، دفتر تسهیل گری است. حضور طراح، برنامه ریز و اقدام کننده با هماهنگی با مردم باید شکل بگیرد. گروه های اجتماعی، افراد ذی نفع و ذی نفوذ شناسایی شده و پس از شناسایی مسئله ی بافت فرسوده آن محل و ارائه طرح های محرک توسعه برای کاهش اسیب، شروع به کار شود. طرح های مداخله ی مستقیم هیچ جا جواب نمی دهد. باید محرک های توسعه را ایجاد کرد.