یکی از مخاطراتی که جوامع انسانی را تهدید می کند، بی توجهی به پدافند غیر عامل در توسعه شهری و تغییرات کاربری زمین های کشاورزی است که این مسائل موجب می شود در مخاطرات و حوادث طبیعی که هر لحظه می تواند در زندگی پیرامونی ما رخ دهد شاهد بالاترین خسارت های مادی و چه بسا جانی باشیم.
محبوبه حقیقت: حوادث طبیعی از جمله سیل و زلزله و دیگر مخاطرات مانند ریزگردها، گوشه‌ای از مسائلی است که در سال‌های اخیر با آن مواجه بودیم و چه بسا در آینده نیز همچنان درگیر آن باشیم؛ اموری که به تعبیر امروزی، با پدافند غیرعامل می‌توان آسیب‌ها را در این عرصه به حداقل رساند.در این میان، یکی از عرصه‌هایی که باید به آن توجه زیادی شود، توسعه شهری و به ویژه مناطق مسکونی است که اگر به مقوله پدافند غیرعامل در این مسیر توجه نشود، شاید شاهد خسارت‌ها و آسیب‌های جبران‌ناپذیری باشیم که با کمی توجه، می توانست نباشد یا حداقل کمترین خسارت و آسیب اتفاق می‌افتاد.
برای بررسی هرچه بیشتر این مهم، به سراغ هادی دهقانی، معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم رفته و کارهای انجام شده در این عرصه، کاستی‌ها و بایسته‌های موجود را بررسی کردیم.
وی در مورد ارتباط منابع طبیعی با حوزه پدافند غیرعامل گفت: زمانی که دشمن بخواهد خسارات و مشکلاتی را در راستای زندگی طبیعی و اجتماع به وجود بیاورد، پدافند غیرعامل ورود می‌کند و می‌توان در هر زمینه‌ای پدافند غیرعامل را متناسب با همان موضوع تعریف کرد؛ در زمینه منابع طبیعی بحثی که ما با آن مواجه هستیم، پدافند زیستی است و زیرگروه‌های آن تأسیسات مهم و زیربنایی است که باید راه‌های کنترل خسارات و مشکلاتی که عامل انسانی درشدت ایجاد آن نقش دارد، موردبررسی قرار گیرد و یکی از آن مسائل مهم که در کشور و استان ما مغفول مانده بحث حرکت‌های تودهای است.
وی با اشاره به تعریف حرکت‌های تودهای عنوان کرد: حرکت تند و سریع یک بخش بزرگی از خاک یا صفحات زمین از جای مستقر و ثابت خود که می‌تواند بسیار خسارت زا باشد را حرکت تودهای می‌گویند؛ یکی از دلایل مهم ایجاد حرکت‌های تودهای، بحث آب‌وهوا، تغییرات دما، بارندگی و انواع بارش‌ها، جنس خاک و شیب زمین است که بیش از ۹۰ درصد حرکت‌های تودهای در اراضی شیب‌دار اتفاق می‌افتد؛ حرکت‌های تودهای شامل بخش‌های مختلفی مثل زمین‌لغزش‌ها می‌شود که بستگی به شرایط اقلیمی دارد.
دهقانی گفت: در استان ما با توجه به شرایط خشک و میزان بارندگی کم، زمین‌لغزش‌ها اتفاق نمی‌افتد یا بافاصله زمانی طولانی رخ می‌دهد و آن زمانی است که بارندگی بیش از متوسط و غیرطبیعی باشد؛ ازلحاظ جنس خاک و شیب اراضی، خاک‌هایی که جنس مارن دارند، وقتی آب به آن‌ها می‌رسد مثل صابون لیز می‌شود و اگر میزان بارندگی در اراضی شیب‌دار به‌قدری باشد که آب نفوذ کند و یا به‌واسطه عامل انسانی وسط تپه‌ها جاده‌ای رفته باشد، باعث دست‌خوردگی تکیه‌گاه تپه و اراضی شیب‌دار می‌شود و مثل صابون روی سطح شیب‌دار به‌سرعت حرکت کرده، لیز می‌خورد و به جاده و تأسیسات زیربنایی آسیب جدی میزند.
ممنوعیت ایجاد تأسیسات زیربنایی در نقاط بحرانی
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم از نقش پدافند غیرعامل در زمین‌لغزش‌ها و حرکت‌های تودهای یادکرد و افزود: افرادی که در این زمینه متخصص هستند باید نقشه‌هایی را از سطح استان تهیه‌کرده، نقاط زمین‌لغزش را مشخص و به مکان‌هایی که احتمال خطر متوسط به بالاست، اجازه تأسیسات زیربنایی، عبور جاده، عبور خط لوله‌های نفت و گاز، خطوط مخابراتی، ساخت‌وساز صنعتی، دفاعی، یا مسکونی داده نشود تا بحران اجتماعی ایجاد نکند.
وی با اشاره به اینکه حرکت‌های تودهای ازجمله علل ریزش کوه است، مطرح کرد: یکی دیگر از حرکت‌های تودهای، واژگونی و ریزش‌ها است که به جنس و نوع خاک، سنگ و شیب لایه‌هایی که سنگ‌ها روی‌هم قرارگرفته‌اند، برمی‌گردد؛ این ریزش‌ها باعث می‌شود تخته‌سنگ‌های بزرگ وسط جاده افتاده و به مناطق مسکونی پایین‌دست خسارت وارد کند یا حرکت‌های تودهای که کنار مسیر رودخانه‌ها اتفاق می‌افتد و براثر روان آب یا سیلاب از کناره رودخانه زیرشویی شده و حجم زیادی از خاک، سنگ و بخشی از زمین جدا می‌شود و داخل رودخانه می‌ریزد و باعث بروز مشکلاتی همچون آسیب به اراضی کشاورزی و مسکونی می‌شود.
دهقانی ادامه داد: این ریزش‌ها گاهی باعث رسوب‌هایی می‌شود که از طریق خاک وارد آب‌شده و به پایین‌دست می‌رود و شدت و قدرت سیل را بالا برده و باعث خسارت می‌شود؛ مانند رودخانه‌هایی که بالادست سدهای بزرگ باشند با این حرکات تودهای و لغزش‌ها، رسوباتشان پشت سد جمع می‌شود و عملاً سد پس از چند سال کارایی خود را از دست داده و حجم مخزن سد پر می‌شود.
وی با اشاره به نقش اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم در کاهش تهدیدها گفت: با توجه به مطالعاتی که در طول ۱۵ سال به‌عنوان رابطه زمین‌لغزش و حرکت‌های تودهای داشتیم، از روی عکس‌ها، لغزش‌های قدیمی که ۴۰ یا ۵۰ سال قبل ممکن است اتفاق افتاده باشد را موردبررسی و شناسایی قراردادیم و با تهیه نقشه پراکنش آن‌ها به این نتیجه رسیدیم که احداث جاده‌ها، تأسیسات، عبور لوله‌های مهم و زیربنایی و ساخت‌وسازها نباید در مناطقی که ممکن است ریزش‌ها رخ دهد، انجام شود.
گسل‌ها از عوامل مؤثر در لغزش‌ها و حرکت‌های تودهای
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم تصریح کرد: یکی دیگر از عواملی که در لغزش‌ها و حرکت‌های تودهای مؤثر است، گسل‌ها هستند که می‌توانند باعث ایجاد زلزله شوند؛ چون گسل‌ها بعد از زلزله حرکت می‌کنند و جابه‌جا می‌شوند، لغزش‌ها اتفاق می‌افتند.
وی در خصوص مزایای تهیه نقشه پراکنش عنوان کرد: کاری که سازمان از ما خواسته تهیه این نقشه‌ها بوده و ارگان‌هایی مثل استانداری می‌تواند در بحث آمایش از این‌ها استفاده کند، اداره راه و شهرسازی برای ساخت‌وسازهای مسکن و احداث راه‌ها یا شرکت‌های گاز، برق که متولی تأسیسات زیربنایی هستند می‌توانند از این نقشه‌ها برای مسیر لوله‌های نفت و گاز و برق استفاده کنند.دهقانی ابراز کرد: عامل انسانی مثل دست‌کاری پوشش‌های گیاهی، ساخت‌وساز پای ارتفاعات یا روی آن و توسعه شهری در مسیر سیلاب‌ها نیز باعث به وجود آمدن بحران اجتماعی می‌شود.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم گفت: ریزگردها می‌تواند یک عامل بحران‌ساز در استان باشد مخصوصا در تابستان گذشته که وزش باد و به‌تبع آن فضای غبارآلود مشکلاتی را ایجاد کرده و با تخصیص اعتبار می‌توان جلوی فرسایش بادی را که منشأ ریزگردها و گردوغبار در سطح شهر و استان‌های مجاور هست، کنترل شود؛ در سطح استان، دو طرف جاده جعفریه، اطراف کوه نمک و دامشهر، حسین‌آباد میش مست، جاده گرمسار، تاغ کاری و بیابان‌زدایی شده و عملاً فرسایش بادی نداریم.
وی اضافه کرد: یکی از وظایف منابع طبیعی کنترل سیلاب از بالادست است که با سازه‌هایی تحت عنوان سازه‌های آبخیزداری یا سنگ و ملات یا بندهای خاکی یا تورکینست‌ها و ایجاد گوراب‌ها عملاً می‌توان سیلاب را کنترل و مدیریت کرد و از شدت و حجم آن کاست؛ با مطالعه حوزه آبخیزداری پردیسان و درخواست ارگان‌هایی چون استانداری از سال ۱۳۹۶ سیلاب سخت نداشته‌ایم و کارهای مطالعاتی بحث فرونشست‌ها انجام‌شده و برای اجرا باید دستگاه‌های متولی مثل راه و شهرسازی و شهرداری اقداماتی را در راستای تهیه نقشه پهنه‌بندی انجام داده و سعی شود از احداث سازه‌ها در مسیر سیلاب، منشأ ریزگردها، حرکت‌های تودهای، زمین‌لغزش جلوگیری شده و توسعه شهری در این مناطق صورت نگیرد.
دهقانی یادآور شد: در مباحث مطرح‌شده، نمی‌توان گفت که مردم یا دستگاه‌های اجرایی مقصر هستند، هم دولت و هم مردم در این خصوص وظیفه دارند؛ امیدواریم با آگاهی بخشی، مردم و ارگان‌ها از تسهیلات مربوط به موارد سیل و حرکت‌های تودهای استفاده کنند و زمین‌لغزش را در تأسیسات زیربنایی همچون لوله‌های گاز، آب، نفت و شاه‌لوله‌های پالایشگاه‌های تهران که از قم رد می‌شود، در نظر بگیرند تا در آینده دچار خسارت نشویم.
وی اظهار کرد: در استان ما به دلیل شرایط آب‌وهوایی خشک برخی از مسئولین به این نقشه‌ها کم‌توجهی می‌کنند ولی همیشه عامل ریزش‌ها، بارندگی نیست و عواملی مثل جنس سنگ و شیب مؤثر هستند و ما در استان تپه‌هایی داریم که تخته‌سنگ‌های بزرگی از آن پایین آمده و ریزش اتفاق می‌افتد و یا جریانات واریزه‌ای که در بخش کهک، روستای وشنوه یا فردو با یک بارندگی، سنگ‌های بسیار ریز به‌صورت روان آب یا جریان سیلاب، از ارتفاعات به سمت پایین و باغات مردم سرازیر و باعث خسارات فراوان می‌شود.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم بر عوامل ایجاد حرکت‌های واریزه‌ای اشاره کرد و گفت: به‌وسیله این حرکات و براثر سرد و گرم شدن هوا در مناطق کوهستانی، سنگ‌ها خردشده و به قطعات ریزتر در قطر شن و ماسه تقسیم می‌شوند و با یک بارندگی زیاد و ایجاد روان آب به سمت پایین سرازیر می‌شوند؛ برای رفع آن می‌توان سازه‌هایی ایجاد کرد ولی بازهم به‌مرورزمان پر می‌شود، مگر اینکه چند سال یک‌بار مخزن این سازه‌ها تخلیه شود تا اگر واریزه جدیدی آمد، بتوان جلوی آن را گرفت.
وی در خصوص مناطق تحت تأثیر زمین‌لغزش‌ها در استان قم، بیان کرد: ما در اطراف کوه خضر گسلی به نام گسل کوه خضر داریم که در فاصله ۷۰ متری از کوه عبور می‌کند؛ این خط گسل فعال نیست ولی هر گسلی به دلیل آزاد شدن انرژی‌های داخل زمین می‌تواند خطرناک و عامل زلزله باشد؛ در اطراف شهرک زین‌الدین و صفاشهر به دلیل جنس خاک مارن و شیب اراضی، استعداد حرکت‌های تودهای وجود دارد و این مسئله ناشی از بی‌توجهی در زمان احداث مناطق مسکونی بوده است.
دهقانی تصریح کرد: بهترین مکان برای احداث ساختمان‌ها و مجتمع‌های مسکونی، دشت است که حرکت تودهای، واریزه‌ای و زمین‌لغزش ندارد و معمولاً در مرکز شهر قم است؛ در دشت، حرکت‌های تودهای کنار رودخانه اتفاق می‌افتد و به تأسیسات زیربنایی مانند رودخانه زواریان که لوله‌های نفت از کنار آن رد شده آسیب میزند؛ حرکت‌های تودهای باعث فرسایش خاک، واژگونی و شستگی می‌شود، آب پیش روی می‌کند و به لوله‌های نفت می‌رسد؛ البته شرکت نفت در حال حاضر سازه‌هایی احداث کرده که جلوی فرسایش خاک را می‌گیرد.
وی درباره سیلاب‌ها عنوان کرد: سیلاب حادثه طبیعی است که انسان‌ها عامل شدت بخشیدن به آن شده‌اند؛ زیرا در مسیر آبراه‌ها که مسیل (محل عبور سیل) است شهرکی مانند پردیسان احداث‌شده که در سال‌های ۷۸-۸۶ خسارات مالی و جانی ایجاد کرد؛ عمده فعالیت معاونت آبخیزداری در اداره کل منابع طبیعی، مدیریت و کنترل کردن سیل و فرسایش است
اهمیت آگاهی بخشی به مردم در کاهش خطرات سیل و زمین‌لغزش‌ها
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم افزود: شهرک مهدیه، جاده اراک و تأسیساتی که در آن جاده وجود دارند، بیمارستان امام رضا(ع)، بیمارستان مادر، احداث باغات در روستاها به دلیل خوش‌نشینی یا گرانی زمین، در مسیر آبراه‌ها ایجادشده که عملاً هرساله یا دو سال یک‌بار سیلاب باعث خسارت زیادی به آن‌ها می‌شود؛ برای کاهش این خطرات آگاهی دادن به مردم بسیار مهم است که بدانند محل عبور سیلاب و روان آب کجاست یا تپه‌ها و اراضی شیب‌داری که باعث حرکت‌های تودهای می‌شود، در کجا قرار دارند.
وی اضافه کرد: سازمان‌های مرتبط با این قضیه در بخش‌های مختلف متفاوت‌اند؛ در بخش مسکن اداره مسکن و راه و شهرسازی، بنیاد مسکن در روستاها و سازمان شهرداری هستند که تا الآن به‌طورجدی به این مبحث توجهی نداشته‌اند؛ ما در استان حتماً باید نقشه پهنه‌بندی خطر زمین‌لغزش و خطر حرکات تودهای را داشته باشیم و این نقشه‌ها عملاً به‌عنوان یک سند آمایش سرزمین، ملاک عمل دستگاه‌های استان قرار گیرد و استانداری به‌عنوان بالاترین مرجع، نظارت بر این قضیه را داشته باشد و دستگاه‌ها را مکلف به رعایت این موارد در جهت کاهش خطرات کند.
دهقانی با بیان اینکه تغییرات آب‌وهوایی باعث شده تا در حوزه آبخیز شهری، سیلاب و روان آب داشته باشیم، گفت: دخالت نا به‌جا، غیرعلمی و غیر فنی انسانی نیز مزید علت بوده و شهرک پردیسان، مهدیه، محدوده جمکران، جاده جعفریه، گازران، بوستان جوان و کوه نمک جاهایی است که با یک بارندگی کوچک دچار روان آب می‌شود و تأسیسات زیربنایی، صنعتی، درمانی، خطوط مواصلاتی آسیب جدی می‌بینند؛ خطوط راه‌آهن در محدوده بالادست بوستان جوان براثر سیل، رسوب زیادی در دهانه پله‌های راه‌آهن ایجاد کرده و روان آب از روی ریل راه‌آهن می‌گذرد و خسارت جدی وارد می‌کند که دلیل آن عدم بارندگی در زمان خود که فصل پاییز و زمستان است، می‌باشد و یک‌مرتبه با حجم زیادی از بارندگی در غیر فصول بارندگی مواجه می‌شویم.