«حسینیون»، جبنشی پرنفوذ در آذربایجان و معتقد به ایران اسلامی

علی رغم اینکه آذربایجان کشوری با اکثریت مسلمان شیعه است، دولت کنونی تحت ریاست جمهوری الهام علی اف به طور منظم و با روشی تهاجمی سکولاریسم را بر مردم اعمال می کند.

چنین اقداماتی به ممانعت از تحصیل آذربایجانی ها در حوزه های علمیه شیعیان در خارج از این کشور، محرومیت و ممنوعیت استفاده از حجاب اسلامی برای زنان، و برگزاری مراسم سالانه عاشورا به شکلی اغلب محدود، منجر شده و در برخی موارد این کار به طور کلی ممنوع شده است.

پس از کسب استقلال از اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991، بسیاری از احزاب سیاسی جدید در آذربایجان ظهور کردند که یکی از آنها حزب اسلامی آذربایجان (IPA) است. با این حال، در سال 1996، این حزب به دلیل درخواست برای اجرای احکام شرعی توقیف شد و رهبر آن حاجی علی کرم به زندان افتاد و به «جاسوسی برای ایران» متهم شد.

این تحول رو به عقب به معنای پایان فعالیت‌های اسلام‌گرایانه نبود، زیرا در سپتامبر 2010، مقامات باکو با استناد به استانداردهای جدید تصویب شده برای تهیه لباس مدرسه، حجاب را در مدارس ممنوع کردند. این اقدام به آغاز موج جدیدی از فعالیت های سیاسی اسلامی با تظاهرات و طرح درخواست “حجاب را آزاد کنید” از سال 2010 تا 2012 منجر شد. تظاهرات با درگیری شدید بین معترضان و پلیس پایان یافت. برخی از شرکت کنندگان در اعتراضات هم به حبس طولانی محکوم شدند.

کشوری حامی اسرائیل در همسایگی ایران

روابط باکو با اسرائیل نیز باعث نگرانی شده است، به ویژه برای ایران با اکثریت شیعه. تهران با بهره‌گیری از بحران سیاسی اکتبر 2021، مانورهایی را در نزدیکی مرز آذربایجان برگزار کرد و به دنبال سخنان رهبر ایران، آیت الله علی خامنه‌ای، مبنی بر اینکه باکو به «عوامل» اسرائیلی در آذربایجان پناه می‌دهد، مقامات جمهوری آذربایجان دفتر نماینده ایشان در پایتخت را بستند.

در 19 اکتبر، سردار بابایف، جلال شفیع اف، قادر ممد اف و تمکین جعفراف – همه از اعضای «اتحادیه روحانیون»، سازمانی که نماینده علما و شخصیت‌های مذهبی شیعه در آذربایجان است – بازداشت شدند.

با این وجود، علی‌رغم تلاش‌های باکو برای سرکوب صداهای مذهبی و سیاسی مخالف، یک جناح «مقاومت» که گفته می شود مورد حمایت ایران در قفقاز جنوبی است برای مخالفت با سیاست‌های رئیس‌جمهور علی‌اف ظهور کرده است. همچنین گفته می شود این جنبش که به حسینیون (همچنین نهضت مقاومت اسلامی آذربایجان) معروف است، توسط طلاب فارغ التحصیل از حوزه علمیه قم در ایران پایه گذاری شده است.

جنبش حسینیون

به گفته بهروز صمدوف، دانشجوی دکترای دانشگاه چارلز از آذربایجان، حسینیون از دولت دینی مبتنی بر «ایمان و اخلاق، عدالت، علم و عقلانیت، برادری و اجتماع» دفاع می‌کند.

اعضای جنبش حسینیون خواستار سرنگونی نظام سکولار در آذربایجان و ایجاد «دولت کریمه‌» در قالب «جمهوری اسلامی» هستند که چندان هم بی‌شباهت با ایران نیست.

حسینیون مانند دیگر جناح‌های «محور مقاومت» به رهبری ایران، شدیداً و پیوسته از صهیونیسم و اسرائیل، ترکیه و آمریکا انتقاد می کند و از دولت علی‌اف به دلیل روابط دیپلماتیکش با این کشورها انتقاد می‌کند. آنها همچنین خواستار مقابله با سفارت آمریکا و منافع اسرائیل در آذربایجان هستند.

این جنبش ابتدا اعتراضاتی را علیه محدودیت فعالیت‌های مذهبی آغاز کرد، اما با دستگیری گسترده اعضای آن و بی‌تفاوتی «شورای مذهبی قفقاز»، بسیاری از اعضای آن مجبور به تبعید خودخواسته به ایران شدند.

برخی از آنها بعداً راهی سوریه شدند و به گروه های مسلح مورد حمایت ایران برای مبارزه با تهدید رو به رشد داعش پیوستند. توحید ابراهیم بگلی، بنیانگذار جنبش، در اواخر سال 2015 به 14 طلبه آذربایجانی که در قم و مشهد به تحصیلات دینی خود ادامه می دادند، دستور تأسیس تیپ نظامی داد. آنها پس از آموزش نظامی به دمشق منتقل شدند. وی در آنجا با سردار فقید قاسم سلیمانی، فرمانده سابق نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، که نامگذاری این تیپ را خود انجام داده بود، ملاقات کرد.

سرکوب حسینیون توسط باکو

بسیاری از اعضای حسینیون پس از بازگشت به کشورشان مورد بازجویی و آزار مقامات آذربایجان قرار گرفتند. در میان بازداشت شدگان، المیر زاهداف، یکی از اعضای بلندپایه جنبش که در سوریه جنگید و در سال 2021 در آذربایجان زندانی شد، هم حاضر بود. سال قبل از آن، فالو ولی اف، یکی دیگر از اعضای این جنبش، در روسیه دستگیر و به آذربایجان تحویل داده شد. اتهامات وی «عضویت در گروه جنایتکار»، «آموزش در خارج از جمهوری آذربایجان برای اهداف تروریستی» و «شرکت در فعالیت گروه‌های مسلح خارج از قوانین جمهوری آذربایجان» اعلام شده است. وی پس از آن به هشت سال زندان محکوم شد.

تمرکز رسانه‌های آذربایجان بر این جنبش زمانی آغاز شد که یکی از اعضای آن به نام طالع باقرزاده، روحانی شیعه تحصیل کرده ایران، اعلام اعتصاب غذا کرد. باقرزاده به دلیل دعوت به سرنگونی خشونت‌آمیز «یک نظام قانونی»، تلاش برای استقرار یک نظام شریعت‌محور و تعامل با حامیانش برای تقابل مسلحانه با پلیس به زندان افتاد. این امر منجر به کشته شدن دو مامور پلیس و چهار فعال مذهبی در روستای مذهبی نارداران در سال 2015 شد.

باقرزاده در نوار صوتی فاش شده توسط دولت اعلام کرده بود که آیت‌الله خامنه‌ای را «خط قرمز» می‌داند. او تنها پس از اصرار آیت‌الله جعفر سبحانی، از مراجع تقلید در قم، اعتصاب غذای خود را متوقف کرد. باقرزاده به اتهام «درخواست علنی برای سرنگونی دولت و نفرت پراکنی» به ۲۰ سال زندان محکوم شد.

تاکنون شش نفر از اعضای این جنبش در آذربایجان دستگیر و پس از محاکمه در دادگاه ویژه جرایم سازمان یافته باکو به 12 تا 14 سال زندان محکوم شده اند. یکی از برجسته ترین زندانیان یونس صفراف است که به اتهام سوء قصد نافرجام برای ترور شهردار گنجه به حبس ابد محکوم شد.

بخش های پشتیبان

دولت آذربایجان از نزدیک حسینیون را زیر نظر دارد و محدودیت‌های بیشتری را بر فعالیت‌های مذهبی اعمال کرده است که قبلاً هم توسط دولت با محدودیت های امنیتی مواجه شده بود. محافل طرفدار دولت این جنبش را محکوم می کنند و برخی از نمایندگان مجلس مانند رازی نوراللهی اف هواداران این گروه را به “خیانت” متهم کرده اند و مدعی هستند آنها جامعه را بیشتر دو قطبی می کنند.

شایان ذکر است که پایگاه اصلی پشتیبانی این جنبش در جنوب آذربایجان، منطقه ای با سابقه فعالیت های سیاسی شیعه است.

صمد اف استدلال می کند که حسینیون به طور بالقوه می توانند طرفدارانی را در میان طبقه فرودست به دست آورند و این افراد می توانند جذب دیدگاه عدالت محور دولت کریمه شوند که مورد توجه روحانیون طرفدار دولت نیست. وی مدعی است حسینیون ممکن است حمایت گسترده ای به دست نیاورند، اما توانایی آنها برای بسیج بخش های پرشور مردم می تواند به قطبی شدن جامعه ای منجر شود که زمانی کاملاً حول پیروزی در جنگ 2020 قره باغ کوهستانی با ارمنستان متحد شده بود.

جالب اینجاست که باکو با آزار و اذیت فعالان مذهبی شیعه، توجه را از یک تهدید امنیتی بسیار بزرگتر – که گسترش وهابیت و سلفی گری در قفقاز است – منحرف کرده و در عوض مدعی دوقطبی شدن جامعه توسط حسینیون می شود. صدها سلفی آذربایجانی که به داعش و دیگر گروه های تروریستی در سوریه و عراق پیوستند، در آذربایجان بازداشت نشده اند.

یک «حزب الله» قفقازی؟

علی اف رئیس جمهور جمهوری آذربایجان در سخنرانی خود در “کنفرانس قفقاز جنوبی: توسعه و همکاری” در آوریل 2022 به یک روزنامه نگار ایرانی گفت که فهرستی برای استرداد 20 نفر از اتباع آذربایجانی مقیم ایران را به اتهام مشارکت در خشونت و فعالیت های رادیکال به حسن روحانی، رئیس جمهوری سابق ایران ارائه کرده، اما هیچ پاسخی در این مورد دریافت نکرده است.

مقامات آذربایجان در جریان دیدارهای خود با مقامات ایرانی مرتباً موضوع استرداد این افراد را در قبال ارائه برخی امتیازات اقتصادی به ایران را مطرح کرده اند. با این حال، این پیشنهاد همواره از سوی ایران رد شده است، زیرا تهران با طرح موضوع فعالیت‌های امنیتی و نظامی خصمانه اسرائیل در نزدیکی مرز ایران و آذربایجان با طرح این درخواست مقابله می‌کند.

ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری ایران در دیدار با سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه با تاکید بر موضع کشورش به شدت با هر گونه حضور نظامی خارجی در منطقه به ویژه در سواحل دریای کاسپین ایران مخالفت کرده است. این همچنین نشان می دهد که ایران نسبت به اتحاد نظامی ترکیه و آذربایجان و فعالیت های نظامی و اطلاعاتی اسرائیل در نزدیکی مرز ایران و آذربایجان بسیار نگران است.

از این منظر، با توجه به نفوذ فزاینده ترکیه در منطقه و نیاز روسیه به حفظ وضعیت موجود منطقه، هر گونه بحران سیاسی بین تهران و باکو در آینده به درگیری به معنای متعارف آن منجر نخواهد شد.

با این وجود، ظهور جنبش حسینیون نشان می دهد که ایران گزینه هایی دارد که با آن می تواند با مخالفان خود در آن سوی مرزهای قفقاز از راه های غیر متعارف مقابله کند.

ایران به‌دلیل وجود اقلیت بزرگ قومی آذری در استان های آذری نشین خود، به‌طور عمل‌گرایانه، ناسیونالیسم توسعه‌طلب آذربایجانی الهام‌گرفته از پان‌ترکیسم را تهدیدی برای تمامیت ارضی خود می‌داند. ایران به خوبی می‌داند که دشمن اصلی‌اش، اسرائیل، دستی در چنین تحریک‌آفرینی هایی خواهد داشت.

در تاریخ 20 ژوئیه 2020، جورج دیک، سفیر اسرائیل در آذربایجان، عکسی از وی در حال خواندن کتابی در مورد «تاریخ آذربایجان و فرهنگ تبریز» را در توییتر منتشر کرد. این توییت بعداً به یک کمپین ضدایرانی تبدیل شد که بسیاری از آذربایجانی‌ها و اسرائیلی‌ها به آن پیوستند و خواستار الحاق شهر ایرانی تبریز به جمهوری آذربایجان شدند.

سید عباس موسوی، سفیر ایران در آذربایجان نیز در واکنش به این اقدام سفیر رژیم صهیونیستی را تهدید کرد که «هرگز از خط قرمزها عبور نکند».

مقابله با اسرائیل و پان ترکیسم

در حالی که آذربایجان ممکن است نگران افزایش فعالیت‌های مذهبی – سیاسی شیعیان در کشور خود باشد، متحدش اسرائیل نیز به شدت در تبادل اطلاعات با باکو برای مقابله با انچه «تهدید ایرانی» نامیده می شود، مشارکت دارد.

به گزارش مرکز اطلاع رسانی امور اطلاعاتی و تروریسم اسرائیل موسوم به میر آمیت (ITIC)، نیروهای سپاه پاسداران ایران از دهه 1990 در آذربایجان فعال هستند و هدف آنها « کنار زدن ماهیت سکولار آذربایجان و تغییر جهت گیری سیاست خارجی طرفدار اسرائیل – ترکیه – غرب آن به سمت سیاست خارجی ای است که بیشتر طرفدار ایران باشد.»

بر همین اساس، مقامات آذربایجان در سال 2012، تعداد 22 نفر از اعضای یک شبکه که مدعی بودند تحت کنترل سپاه است را به علت توطئه برای انجام حملات تروریستی به اهداف اسرائیلی و غربی مجرم شناختند و محکوم کردند.

با توجه به افزایش نفوذ اسرائیل و ترکیه در قفقاز جنوبی پس از جنگ در قره باغ کوهستانی، تجاوزات اخیر آذربایجان در سراسر مرزهای شرقی و جنوبی ارمنستان و قصد باکو برای مسدود کردن مرز ارمنستان و ایران، تهران به سیاست موثر حمایت از گروه های مخالف باکو برای مقابله با هرگونه تهدید علیه تمامیت ارضی و منافع خود ادامه خواهد داد.

علی رغم اینکه آذربایجان کشوری با اکثریت شیعه است، اما با توجه به ماهیت سکولار جامعه و آموزش و تبلیغات پان ترکیستی نهادینه شده (به ویژه پس از جنگ 2020 قره باغ) و تبلیغات تحمیل شده توسط مقامات دولتی، دولت این کشور به تعقیب سیاست برخورد امنیتی با فعالیت های سیاسی شیعی ادامه خواهد داد.

در واکنش به مانورهای نظامی ایران در امتداد مرز با آذربایجان و نزدیکی ایران و ارمنستان، باکو اخیراً سرکوب های بیشتری را علیه گروه های مرتبط با ایران در آذربایجان آغاز کرد و 19 نفر را در شب اول نوامبر بازداشت کرد. باکو به طور رسمی مدعی شد که در این حملات اسلحه ضبط شده است، اما در عکس ها و فیلم های منتشر شده فقط سی دی و کتاب نشان داده شد.

منبع: کورال  /  نویسنده: یقیا تاشجیان  / مترجم: احسان موحدیان / دیپلماسی ایرانی