عَن أَمِیرِ الْمُؤمِنِینَ عَلِیٍّ (علیه السلام) قَالَ: «… مَنْ أَتَى غَنِیّاً فَتَوَاضَعَ لَهُ لِغِنَاهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دِینِهِ …».1
از حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) نقل شده که فرمودند: «… کسى که در برابر ثروتمندى بهعلّت ثروتش تواضع کند، دو سوم دین خود را از دست داده است …».
از امام علی (علیه السلام) در باره معنای ایمان سؤال شد، در جواب فرمودند: «… الْإِيمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ وَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْكَان».2 «… ایمان داراى سه رکن است: معرفت قلبى، اقرار زبانى و عمل کردن با اعضاء و جوارح به (ارکان دین)». در باره آنچه از تواضع در مقابل ثروتمند در روایت آمده، چند توجیه قابل بیان است:
۲. کمال نفس انسانى بهوسیله علم، عفت و شجاعت است و کمال قوه شهوانى بهداشتن عفت و کمال قوه غضبى بهداشتن شجاعت است و از آنجا که فروتنى در مقابل ثروتمند براى ثروتش موجب علاقه زیاد بهدنیا و خارج شدن از فضیلت عفت و همچنین سبب بیرون رفتن از دایره حکمت و دانش میشود و این حکمت است که باید هر چیز را بهجاى خود بگذارد؛ بهاین ترتیب دو رکن از ارکان سهگانه فضلیت و کمال انسانى از بین مىرود. البته باید گفت: شجاعت که فضیلت سوم چنین فردی است نیز براى این خضوع ذلیلانه از بین مىرود؛ بنابراین هر سه رکن فضیلت از میان رفته میرود.
۳. توجیه سوم این است که منظور از دو ثلث، بخش اعظم دین است که مجازا اطلاق دو ثلث بر آن شده؛ زیرا انسانى که براى غنای غیر خدا در برابر او تواضع مىکند، در حقیقت او را روزىرسان خود پنداشته و آلوده بهشرک شده است و این در حالی است که توحید، بزرگترین بخش دین است. در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که فرمودند: هنگامی که آیه شریفه «هرگز چشم خود را به مواهب مادّى، که به گروههایى از آنها دادیم، مدوز …»،3 نازل شد، پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) در بیان مشروحى فرمودند: «مَنْ أَتى ذا مَیْسَرَة فَتَخَشَّعَ لَهُ طَلَبَ ما فی یَدَیْهِ ذَهَبَ ثُلْثا دینِهِ»؛ «کسى که نزد ثروتمندى برود و به امید استفاده آنچه او در اختیار دارد، در برابر او خضوع کند، دو سوم دینش بر باد رفته است». سپس امام صادق (علیه السلام) به راوى این روایت (مفضل بن عمر) فرمودند: (در تفسیر این جمله) عجله نکن. کسى که نزد دیگرى برود که داراى امکاناتى است و او را احترام و توقیر کند، گاهى لازم است که چنین کارى را انجام دهد؛ زیرا مىخواهد شکر نعمت را بگزارد (بنابراین چنین کسى دو ثلث دینش از بین نمى‌رود).4
بههرحال شک نیست که تواضع در برابر ثروتمندان براى ثروتشان، هم موجب ذلّت تواضع کننده و هم موجب طغیان ثروتمندى که بهاو تواضع شده، میشود، تا آنجا که گویى خود را روزىرسان و دیگران را روزى‌خوار خودش مىداند و متأسفانه این رذیله اخلاقى در افراد بسیارى دیده مىشود. اما در هر حال نباید احترام به ثروتمندان مؤمن و صالح بهسبب خدماتشان به نیازمندان و جامعه اسلامى را مصداق این حدیث دانست؛ چراکه آن در واقع فضیلت و اداى حق است.
*****************