دیدن رفتارهای ناهنجار در دنیای مدرن زیاد است. چه در بزرگراه، در خواربارفروشی، در پارکینگ، در زمین ورزشی، گفتمان و تعامل مودبانه به سرعت در حال تبدیل شدن به یک هنر گمشده است. با این حال، مؤدب بودن بسیار آسان است. و همچنین بسیار ارزان است. یک جمله مؤدبانه می تواند به معنای واقعی کلمه روز یک فرد را تغییر دهد.
بی گمان فروتنی و افتادگی در برابر مردم و شهروندان، در دنیا محبوبیّت اجتماعی را به دنبال دارد و در آخرت موجب رضایت الهی است. و یکی از مسائل مهمی است که اولیای خدا همواره مردم را به آن سفارش نموده اند.
انسان موجودی اجتماعی است، و به گواهی تاریخ از دیرباز به صورت اجتماعی می زیست و برای بقا و زندگی نیازمند ارتباط با دیگران است. با توجه به اینکه اخلاق حیطه مهم در زندگی هر انسان است، مراعات اخلاق شهروندی هنگام حضور در جامعه یک ضرورت است.
مکتب اسلام به عنوان آخرین شریعت الهی، دینی جامع و کامل است و برای جنبه های مختلف زندگی انسان که از آن جمله زندگی اجتماعی انسان است، دارای قانون و توصیه های اخلاقی است. به دیگر سخن؛ همان گونه که برای تنظیم ارتباط فرد با خدا، احکام و دستورالعمل هایی دارد، درباره نحوهٔ ارتباط افراد یک جامعه با یکدیگر نیز، احکام و قوانین بسیار مهمی ارائه کرده است که هر فرد در مناسبات و رفتارهای اجتماعی ملزم به رعایت آنها است.
اگرچه در گذشته، بویژه در صدر اسلام زندگی شهری به صورت امروزی پیشرفته و مدرن نبود و مشکلات و معضلات جامعهٔ مدرن امروزی؛ مانند ترافیک، آلودگی هوا، سدّ معبر و … وجود نداشت، تا الگوی مناسبی از یک شهروند مسلمان داشته باشیم؛ اما برای همان شهرهای کوچک با جمعیت اندک و زندگی سنّتی، در اسلام قوانین و عناصری طرح گردیده است که جهان شمول اند و باید برای زندگی شهری و جوامع پیشرفتهٔ امروزی هم مورد لحاظ قرار گیرند.
آنچه در اینجا می‌آید برخی از مهمترین ویژگی‌های یک شهروند مسلمان است که با بهره گیری از این ویژگی ها در زندگی اجتماعی جامعه ای ایده آل خواهیم داشت.
احترام به حقوق افراد و پایمال نکردن حق آنها
یکی از ویژگی های جامعه مدنی، احترام به همشهریان است. اعتقاد به اینکه سایر اعضای یک خانواده، یک شهر، یک ملت یا منطقه ای از جهان شایسته احترام هستند. همه ما حق زندگی داریم، اما حق زندگی با عزت نیز داریم. ما همیشه باید به یاد داشته باشیم که حقوق ما با مسئولیت هایی نیز همراه است، احترام به حقوق دیگران یک محیط مثبت ایجاد می کند که در آن روابط می توانند شکوفا شوند.
از نگاه دین اسلام، اساس و بنیان زندگی اجتماعی، در احترام و گردن نهادن انسان ها به حقوق اجتماعی دیگران است. در همین راستا پیامبر اسلام(ص) دربارۀ رعایت حال همسایگان فرمود: «هرکس همسایه اش را اذیّت کند، خداوند بوی بهشت را بر وی حرام می کند».1
بنابراین، شهروند مسلمان بر طبق آموزه های دینی، خود باعث ایجاد و بروز مشکلات و تضییع حقوق دیگران نمی شود، و به حقوق شهروندی پایبند است.
یاری رساندن و کمک به دیگران
اصلی‌ترین شاخصهٔ جامعهٔ اسلامی در مسئولیت مشترک اجتماعی نمودار می شود. این مسئولیت مشترک از چارچوب خانواده شروع می شود تا به همسایه، شهر و … می‌رسد. طبق آموزه های اسلامی یک شهروند در جامعه باید نسبت به آنچه در جامعه رخ می دهد، اعم از مسائل فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و حتی بلایای طبیعی؛ نظیر حوادث غیر مترقّبه احساس تکلیف کند و در حدّ توان و امکانات خویش در رفع اینگونه مشکلات و کاستی ها کوشا باشد.
قرآن کریم یاری رساندن و کمک به دیگران را از وظایف هر مسلمان دانسته و می فرماید: «اگر در دین خود از شما یاری طلبند، بر شما است که آنها را یاری کنید».2 و «مؤمنان برادران یکدیگرند».3
در واقع، حرفه و شغل ما باید حول محور خدمت به دیگران باشد. از استعدادها و توانایی های خود برای بهتر کردن زندگی دیگران استفاده کنیم. خدمت یک عنصر مهم در نشان دادن احترام به دیگران است.
مسلمانان در جامعهٔ اسلامی نسبت به سرنوشت، آینده و مشکلات یکدیگر مسئول اند و اگر کسی از زیر بار این مسئولیت شانه خالی کند، طبق آنچه از روایات به ما رسیده، از زمرهٔ مسلمانان خارج است: «کسی که صبح کند و اهتمام به امور مسلمانان نداشته باشد، مسلمان نیست».4
اخلاق نیکو، خوش‌رفتاری و داشتن روی گشاده
اخلاق نیکو و رفتار پسندیده با مردم از مهمترین عوامل موفقیت و پیشرفت انسان در اجتماع است و حتی رواج آن در میان اقشار مختلف، در بسط و گسترش عدالت در جامعه مؤثّر خواهد بود. خوش اخلاقی مایه خیر و برکت، طول عمر، و افزایش دوستان و کاهش دشمنان است.
بر اساس یافته های روانشناسان خوش اخلاقی آرامش را در محیط خانواده و جامعه افرایش می دهد. و گشاده رویی از صفات برجسته ای است که در معاشرت های اجتماعی موجب جلب محبت می شود و در اثربخشی سخن فرد بر دیگران اثری شگفت انگیز دارد.
در این راستا، قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «و به برکت رحمت الهی در برابر آنان ]مردم[ نرم و مهربان شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند…»5 پس قرآن، اخلاق نیکو را عامل موفقیت پیامبر اسلام(ص) در جذب مردم می‌داند. همچنین پیامبر اکرم(ص) فرمود: «کاملترین مردم در ایمان، خوش اخلاق ترین آنها است».6
شاید بتوان گفت؛ رفتار شایسته و برخورد صحیح با شهروندان و همنوعان در تمام رده‌ها و سطوح اجتماعی، بویژه با ارباب رجوع و پذیرش آنان با روی گشاده، چه بسا باعث تقویت روابط و مناسبات اجتماعی شده و زمینه‌های حل بسیاری از مشکلات اجتماعی و گرفتاری های مردم را فراهم سازد و از بسیاری از عواقب و عوارض زندگی ماشینی امروز؛ مانند مشکلات عصبی و روانی جلوگیری می‌کند. این است سِرّ اینکه، در دین اسلام این همه به حُسن خلق سفارش شده است.
تواضع و فروتنی
تواضع؛ یعنی در برابر مردم ادب، فروتنی و افتادگی را رعایت کردن و از خودبینی و خودپسندی دوری نمودن. تواضع یکی از صفات و حالات درونی انسان است که در اعمال و افعال او نمود پیدا می کند.
در قرآن کریم تواضع و فروتنی از نشانه های بندگان صالح خدا دانسته شده است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «همانا تواضع جز رفعت و بلندی مقام، چیز دیگری برای انسان نمی آورد. پس تواضع کنید رحمت خدا بر شما باد».7
هدف از تشریع قوانین اجتماعی استحکام زندگی اجتماعی و رعایت حقوق شهروندی و جلوگیری از نابودی و سقوط جامعه است. برای نهادینه کردن نظام اخلاقی در یک جامعه، ضروری است به موضوعات اخلاقی که برای حفظ و عزت و سربلندی انسان و جوامع انسانی است، توجه ویژه شود. شهروندان با آموزش های مستمر، راهکارهای تحقق فضایل اخلاقی را به شکل یک فرهنگ درآوردند. با تمرین و عادت نمودن این ویژگی ها و خصایص اخلاقی در محیط زندگی و اجتماع، در نهادینه کردن آن و ایجاد فضای سالم جامعه مشارکت نمایند.
با مشارکت عمومی مردم و فرهنگ سازی در موضوعات اخلاق اجتماعی اسلام، می توان انتظار داشت که اخلاق شهروندی به خوبی رعایت شود و به جامعه سالم انسانی و همدل رسید.
رفق و مدارا
رفق و مدارا؛ یعنی با ملایمت و نرمی با مردم برخورد کردن. بشر از آن جهت که زندگی اجتماعی دارد، پیوسته با انسان های دیگر در ارتباط است و حقوق وی با حقوق دیگران به صورت های مختلف گره خورده است؛ بنابر یافته های پژوهشگران، روابط اجتماعی و ارتباطات گروهی از جمله عوامل تعیین کننده سلامت افراد است، از آنجا که زندگی پر از ناگواری هایی است که انسان با آن روبرو می شود، اگر بنا را بر مدارا کردن با مردم نگذاریم و در مشکلات با دیگران با خشونت رفتار کنیم به سلامت و اعتبار خود لطمه خواهیم زد.
در این رابطه امام علی (ع) فرمود: «سلامت دین و دنیا در مدرای با مردم است».8 دین اسلام در سفارش به مدارا و برخورد نرم و ملایم با مردم، حتی دشمنان را نیز مورد نظر داشته است. در این باره در قرآن کریم، خداوند به حضرت موسی و هارون سفارش می کند: «وقتی به سراغ فرعون می روید با او به نرمی و ملایمت سخن بگویید، شاید فرعون بترسد و یا هدایت شود».9
حلـم و بردباری
حلم عبارت است از: استحکام و استواری در برخورد با مسائل و مشکلات زندگی. حلم از فضایل انسانی است که در قرآن بسیار مورد تأکید قرار گرفته است. و در احادیث و روایات برای افراد بردبار ثواب بی شماری ذکر شده است. زندگی اجتماعی، زندگی با افراد مختلف است. برخورد با روحیات گوناگون، با سلیقه‌های متفاوت با بینش ها و تفکرات متفاوت و با خلق و خوهای مختلف. بنابراین، اولین شرط زندگی اجتماعی بردباری است. این یکی از صفات و ویژگی های تمام پیامبران الهی در برابر آزار و اذیت مخالفان و مشرکان بوده است.
امام علی(ع) بردباری را از اوصاف خداوند بیان می کند و می فرماید: «سپاس خدایی را که… حلمش چنان عظیم است که از خطاها در می گذرد».10 وی همچنین می فرماید: «نخستین پاداشی که شخص بردبار از حلم و بردباری خویش به دست می آورد، حمایت مردم از او در برابر نادان است».11
افراد بردبار احساسات منفی کمتری را تجربه می کنند و برای رویارویی با لحظات پر استرس و چالش برانگیز زندگی آماده تر هستند.
موارد ذکر شده نمونه‌هایی از صفات و ویژگی های شهروند جامعۀ اسلامی است که به اختصار بیان شد.
نکتۀ پایانی این است که؛ هدف از تشریع قوانین اجتماعی استحکام زندگی اجتماعی و رعایت حقوق شهروندی و جلوگیری از نابودی و سقوط جامعه است. برای نهادینه کردن نظام اخلاقی در یک جامعه، ضروری است به موضوعات اخلاقی که برای حفظ و عزت و سربلندی انسان و جوامع انسانی است، توجه ویژه شود. شهروندان با آموزش های مستمر، راهکارهای تحقق فضایل اخلاقی را به شکل یک فرهنگ درآوردند. با تمرین و عادت نمودن این ویژگی ها و خصایص اخلاقی در محیط زندگی و اجتماع، در نهادینه کردن آن و ایجاد فضای سالم جامعه مشارکت نمایند.
***********************