عَن أَمِیرِ الْمُؤمِنِینَ عَلِیٍّ (علیه السلام) قَالَ: «أَفْضَلُ ألْاَعْمَالِ مَا أَکْرَهْتَ نَفْسَکَ عَلَیْهِ».1
از حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) نقل شده که فرمودند: «برترین اعمال آن است که خود را (به زحمت) بر آن عمل وادار کنى».
امام علی (علیه السلام) در این کلام حکیمانه به یکی از برترین اعمال که همان مخالفت کردن با نفس و انجام کاری است که بر خلاف خواسته نفس باشد، اشاره مى‌فرمایند. به عنوان مثال: شحصی مالى را بهدیگری می‌بخشد، در حالی که نفس او بهسبب علاقه به آن مال، با بخشش موافق نیست، یا این‌که از ارتباط نامشروعى پرهیز میکند و حال این‌که نفسش تمایل به انجام آن دارد و یا قدرت بر انتقام گرفتن از کسی پیدا کرده، ولی برخلاف خواسته نفس خود، از انتقام‌جویى پرهیز میکند. در تمام این موارد، نفس انسان تمایل به انجام فعل منکر (بدی) داشته و از انجام معروف (نیکی) گریزان است. هنگامى که افراد با ایمان در برابر خواسته نفس مقاومت کرده و معروف را بهجا آورند و منکر را ترک کنند، گفته میشود این مؤمنان، عملى بسیار پرفضیلت انجام داده‌اند؛ چراکه هم کار خیر انجام شده و هم نفس سرکش تحت کنترل و ریاضت قرار گرفته و از طغیان آن پیشگیرى شده است. بسیاری از شارحان نهج‌البلاغه، در شرح این کلام نورانی امیرالمؤمنین (علیه السلام)، تصریح کرده‌اند که این گفتار حکیمانه، شبیه حدیث معروف پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است که فرمودهاند: «أفْضَلُ الْاَعْمالُ أحْمَزُها»؛2 «بهترین اعمال، عملى است که سخت‌تر و پرمشقت‌تر باشد».
البته امام علی (علیه السلام) شاخه خاصى از حدیث نبوى را بیان فرموده اند، زیرا مشقت‌بار بودن یک عمل، گاه به‌واسطه انجام دادن کارهاى بدنى سنگین است و گاه بهسبب طول مدت آن، گاه بهعلّت فراهم نبودن مقدمات و گاهى هم به‌واسطه مخالفت نفس با آن است که امام (علیه السلام) روى این نکته، تکیه فرمودهاند. دلیل آن نیز روشن است؛ چراکه پاداش‌هاى مادّى در عرفِ عقلا همواره متناسب با مقدار زحمتى است که براى کارى کشیده مى‌شود و بههمین دلیل کار پرزحمت‌تر پاداش، مزد و اجرت بیشترى دارد. پاداش‌هاى الهى نیز همین‌گونه است؛ هرقدر عمل سخت‌تر و پرمشقت‌تر باشد، پاداشش نزد خداوند بیشتر است. نکته قابل توجه این‌که، این‌گونه احادیث در هنگامى که انسان در انجام وظایف خود، یا ترک گناه، گرفتار زحمت و مشقت شدیدى مى‌شود، اسباب آرامش روح است؛ زیرا مى‌داند هرچه زحمتش بیشتر باشد، لطف، کرامت و عنایت حق بهاو بیشتر است.
گفتنی است که بعضى از بزرگان؛ مانند علامه مجلسى در کتاب شریف بحارالانوار در این‌جا به اِشکالى اشاره کرده‌اند و آن این‌که این کلام حکیمانه در ابتدای نظر، با روایتى از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) که مى‌فرمایند: «نِیَّةُ الْمُؤمِنُ خَیْرٌ مِنْ عَمَلِهِ»؛3 «نیت مؤمن از عمل او بهتر است»، منافات دارد؛ زیرا «نیت» به‌تنهایى کار آسانى است و این عمل است که غالباً داراى سختى است. سپس ایشان پاسخ مرحوم سید مرتضی درباره حل این اشکال را پذیرفته که گفتهاند: «خیر» (در حدیث: نِیَّةُ الْمُؤْمِنِ خَیْرٌ مِنْ عَمَلِهِ) بهمعناى افضلیت نیست، بلکه اشاره به این است که نیت مؤمن همواره خیر و خوب است.
اما جالبتر آینجا است که وقتى به تفسیرى که از امام باقر (علیه السلام) مراجعه مى‌کنیم، اشکال بدون هیچ تکلّف و سختی حل مى‌شود، در آن‌جا که مى‌فرمایند: «نِیَّةُ الْمُوْمِنِ أَفْضَلُ مِنْ عَمَلِهِ وَ ذَلِکَ لِاَنَّهُ یَنْوِی مِنَ الْخَیْرِ مَا لاَ یُدْرِکُهُ وَ نِیَّةُ الْکَافِرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ وَ ذَلِکَ لِاَنَّ الْکَافِرَ یَنْوِی الشَّرَّ وَ یَأْمُلُ مِنَ الشَّرِّ مَا لایُدْرِکُهُ»؛4 «نیت مؤمن از عمل او بهتر است؛ زیرا همواره قصد کارهاى (مهمى) را دارد که به آن نمى‌رسد و نیت کافراز عمل او بدتر است؛ زیرا قصد کارهاى بدترى را دارد که به آن دسترسى پیدا نمى‌کند». بنابراین بهتر بودن نه ازنظر فضیلت است، بلکه ازنظر همت و قصد والای مؤمن است.
***************